Büyüdüğümde evcil hayvanlarım kedi ya da köpek değildi. Etrafımda filler vardı.
Yazar Rudyard Kipling’in Orman Kitabı’ndaki kurtlar tarafından yetiştirilen ünlü kurgusal karakter Mowgli gibi, hayvanlar da çocukluğumda yeri doldurulamaz bir rol oynadılar.
Fillere sarılarak, onlarla konuşarak, yedikleri meyveleri paylaşarak ve hatta bu dev hayvanlardan bir şeyler öğrenerek büyüdüm.
Henüz yedi yaşındayken, Mowgli’nin hayvan arkadaşları kara panter Bagheera veya ayı Baloo’ya bindiği gibi, gün batımında günlük banyolarını bitiren fillerin yanına giderdim.
Fil benim için bir hayvandan daha fazlasıydı. Onlarla özel bir bağımız vardı.
Güney Sri Lanka’da bir kasaba olan Ratnapura’da yaşayan ailem, 22 milyonluk ülkede evcil fil sürüsü olan birkaç aileden biriydi.
Dedemin tuttuğu kümes, ikisi dişi, üçü erkek olmak üzere toplam beş filden oluşuyordu. Sürünün gururu Ekadantha adlı fildi ve uzun bir dişi vardı.
Fillerdeki uzun dişler Güney Asya’da oldukça değerlidir ve aynı zamanda kültürel açıdan da önemlidir. Çünkü tüm erkek Asya fillerinin dişileri yoktur. Örneğin Sri Lanka’da bu oran sadece yüzde 2 civarında.
Favori olmasına rağmen ilk başta Ekadantha ile ilgilenmedim. Daha genç bir dişi fil olan ve tartışmasız favorim olan Manike’nin sırtından inemiyordum.
‘Manike’ adı, değerli veya saygın bir hanımefendi anlamına gelir.
Fil Banyosu
Her akşam filler evimin yakınındaki nehirde günlük banyolarını yaparlar ve büyükbabam beni seyretmek için oraya götürürdü.
Yaşlandıkça oraya sadece filleri izlemek için değil, fil bakıcılarına da göz kulak olmak için gitmeye başladım. Onları incitmediklerinden emin olmalıydım.
En sevdiğim Manike uzanırken, bakıcısı ona su serper ve vücuduna hindistancevizi kabuğu sürerdi.
İlk suyu atmadan önce, hayvana olan saygısını göstermek için iki elini dua ederek birleştirdi.
Bakıcısı Premarathna kısa boylu, orta yaşlı, bıyıklı ve ön dişi eksik bir adamdı. Manike yanlışlıkla ona tekme atmıştı.
Premarathna sopasını pek kullanmadı. Filleri kaldırmak veya gezdirmek için nazikçe “Daha fazla” diye seslenirdi.
Manike inatla onu görmezden geldi.
Premarathna, yetki alamadığı Manike’ye verdiği emirlerin dozunu artırmaya başladı.
Bekçi, sanki ona vurmak istiyormuş gibi teatral bir şekilde bir sopa arayarak kızgın numarası yapardı.
“Bunu bir daha söylemeyeceğim. Tanrı aşkına… Bu fil sağır mı?” yalvarırdı.
Ancak, onu asla incitmeyeceğinden oldukça emindim. En azından benim önümde değil.
Nehir kenarında bir kayanın üzerine oturup bu tiyatroyu izlemek günlük rutinimin bir parçası haline geldi.
Yaklaşık 15 dakika bağırıp çağırdıktan sonra, Manike nihayet seviye atlıyor, ayağa kalkıyor ve konuta dönmeden önce hortumuyla şakacı bir şekilde vücudunun her yerine su çarpıyordu.
Sonra devreye girer ve kibarca “Manike, elini ver” derdim.
Ön bacağını nazikçe kaldırır ve onu konuta götürmem için üzerine çıkmama izin verirdi.
Vücudu ıslak olmasına rağmen, eve varana kadar kıyafetlerimin kurumuş olacağını bildiğim için ona bu halde binerdim.
Bunu da çok net hatırlıyorum. Bu yolculukta bazen filin sırtındaki tüyler bazen pantolonumu delip bacağıma batardı.
Beni bu yolda görenler genellikle “Bir çocuk file biniyor” sözüne şaşırırdı.
Eve vardığımızda bu sefer ben sormadan Manike ön bacağını tekrar kaldırır ve aşağı inmeme izin verirdi.
statü sembolü
Filler, Sri Lanka’nın zenginleri için son derece görünür bir münhasırlık simgesiydi.
Bu prestijli konuma ek olarak, çalışmak veya Budist törenlerinde görünmek için de kullanılıyorlardı.
Sri Lanka’daki 1970 nüfus sayımı, esaret altında 532 fil buldu. Sahibi konumunda 378 kişi vardı.
Ancak bugün yalnızca Sri Lanka’da 47 kişiye karşılık gelen 97 evcil fil var.
Sri Lanka’daki birçok çocuk gibi ben de en sevdiğim ay olan Nisan’ın gelişini sabırsızlıkla bekliyordum.
Bu, Hindu Yeni Yılı’nın kutlandığı ve okulların uzun tatillere çıktığı bir zamandır.
Akranlarım birçok yeni kıyafet ve hediye için heyecanlanırken, ben oduncularla işlerinden dönen filleri izlerdim.
Yılbaşı kutlamaları sırasında kesim alanları geçici olarak kapatıldı ve filler evlerine geri dönüyordu. Bu dönüşler bazen haftalar alıyordu.
zincirlenmiş hayat
Evcil filler genellikle tüm hayatlarını zincirler halinde geçirmek zorunda kalırlar.
Sri Lanka’da fillerin geçmiş yaşamlarında insan olduklarına ve sahiplerine borçlu olduklarına inanılır. Bu borcu çalışarak ödemeleri gerektiğine dair bir inanış var.
Doksanların başında Sri Lanka’nın büyük ölçekli kereste endüstrisinin sona ermesiyle, evcil fillerden elde edilen gelir ortadan kalktı. Ancak bu sırada üç filimizin “borçları” artık bitmemişti.
Henüz beş yaşında olmama rağmen Ekadantha’nın öldüğü günü hala hatırlıyorum.
Aylarca tedavi gören hasta fil kurtarılamadı. Arka bahçemize defnedildi.
Fillerin gelişi bileklerindeki zincirlerin şıngırtısı ve boyunlarından sarkan çanların sesiyle belli olurdu.
Eve yaklaştıkça fillerin ayak sesleri hızlanıyor, zincirlerin ve çanların şıngırtısı artıyor.
Geri dönen filler ana kapıda muz, şeker kamışı çubukları ve deniz tuzu ile karşılandı.
Hortumlarını meskenin içine uzatıyorlar ve bu dev uzantının en ucunda, parmak görevi gören çıkıntı, “Artık atıştırmalık yok mu?” sallayacaklardı.
Asya fillerinin küçük nesneleri tutmak için bir parmağı varken, Afrika fillerinin iki parmağı vardır.
Manike bana her zaman gerçekten yaklaştı ve ikramı aldığında zevkle nazikçe kulaklarını çırptı.
Fil pisliği ve idrar kokusu tatilimin başlangıcını simgeliyordu.
Filler, ağaç kesme alanlarına dönmeden önce arka bahçedeki ahırda birkaç hafta dinlenirdi.
Güvenli yerlerinde saatlerce horlayarak yatacaklardı.
Bu derin, ritmik gürültüyü, büyük kulaklarının yavaşça çırpmasıyla birlikte çok rahatlatıcı buldum.
Evcil filler ayrıca yiyeceklerini ağızlarından geçirirken hışırtı sesi çıkarırlar.
Bu senfoniyi özellikle karanlıkta dinlemekten keyif aldım.
Mehtaplı gecelerde filin kafasının hatlarını uzaktan da görebiliyordum. Yalnız olmadığımı biliyordum.
para için binmek
Kereste ambarlarındaki ağır nakliye işinin yerini çok geçmeden yeni bir iş kolu aldı. Doksanlı yılların sonunda yabancı turistleri gezdirmek için düzenlenen fil safarilerinde patlama yaşandı.
Manike, evimden yaklaşık 200 km uzaklıktaki Sri Lanka’nın kuzeyindeki bir tatil beldesi olan Habarana’ya gönderildiğinde sekizinci sınıfta okuyordum.
O zamana kadar hiç kamyona binmemişti.
Bakıcısı Premaratna, kamyonete binmesi için ona bağırdı.
Ama bu sefer çok korktuğu için onu duymamış gibi yapmadı. Tekrar tekrar idrar ve dışkılama yapıyordu. Voltaj göstergesiydi.
İlk başta ön ayaklarını kamyona koydu ama inatla kamyona tırmanmayı reddetti. Sanat her zaman ayaklarını yere basar.
Onu kamyona bindirme çabası saatler sürdü ve bu sırada büyük bir kalabalık gösteriyi izlemek için yol kenarına toplanmıştı.
Manike tamamen gözden kaybolana kadar kamyonla götürülürken uzaktan izlediğimi hatırlıyorum.
Çok uzağa götürüldüğü için harap olmuştum.
“Yakında görüşürüz Manike,” diye fısıldadım kendi kendime.
son yıllar
Yılda bir veya iki kez Manike’yi görmeye giderdik. Ve her Nisan ayında, artık kamyonla seyahat etmeye alışmış olarak birkaç haftalığına evine dönerdi.
Manike 60 yaşına yaklaşıyordu ama bir fil için emeklilik diye bir şey yok.
Genellikle ölünceye kadar çalışmaya ve Hindu ritüelleri gibi kültürel etkinliklere katılmaya devam ederler.
Ama babam sonunda Manike’yi eve getirmeye karar verdi ve bakımı maliyetli olmasına rağmen onu işe geri göndermedik.
2006 yılının sonlarında, haklı olarak, kendisi için bol miktarda hindistancevizi yaprağı ve başka yiyeceklerin bulunduğu, evimize yaklaşık 30 km uzaklıktaki bir çiftliğe gönderildi.
Bunun onun son yolculuğu olduğunu ne o ne de ben biliyorduk.
Birkaç gün sonra Manike hastalandı ve tedavisi için hazırlıklar yapılırken yanına gittik.
Geniş bir hindistancevizi korusunda yatıyordu.
Manike’nin ayağa kalkacak gücü yoktu ama tıpkı ödül ararken yaptığı gibi ‘parmağıyla’ bizim yönümüzü işaret ederek bizi kokladı.
Teselli için alnına dokundum.
Hava karardıktan sonra, yakında düzeleceğini umarak evimize döndük.
Ertesi sabah acı haberi telefonda aldık.
Cenazesine tek başıma katıldım ve kendisine saygılarımı sundum.
Manike, yüzü beyaz bir bezle örtülü olarak koruluğun ortasında yatarken, Budist rahipler son ritüeli gerçekleştiriyorlardı.
bir zamanın sonu
Manike yaşadığı sürece benim yoldaşım oldu.
Ailem beni büyütmek ve eğitim masraflarımı karşılamak için çok çalışsa da, ter döken oydu.
Bende fil kanı olmayabilir ama bir bakıma kendimi bir fil tarafından büyütülmüş gibi hissediyorum.
Bu dünyada Manike ile bir daha asla karşılaşmayacağım ama hareketli bir Londra caddesinden BBC binasına giderken, kırsal kesimdeki çocukluğuma dair anılar sık sık aklıma geliyor.
Manike’nin yüzü bilinçaltımdan güç alarak zihnimde beliriyor ve kalbim tarifsiz bir suçluluk ve üzüntüyle doluyor.
Onu çok derinden sevdim, peki neden onu zincirlerde tuttum?
Manike ile 20 yıl geçirmeme rağmen onunla hiç fotoğraf çektirmediğim için çok üzüldüm.
Onu kaybedeceğimi hiç düşünmemiştim.
Keşke onu tekrar görebilseydim; Sadece fotoğrafını çekmekle kalmayacak, onu zincirlerinden kurtaracak ve özgürce yaşamasına izin verecektim.
Son bir kez gözlerine bakıp teşekkür ederim derdim.
Eğer gerçekten ölümden sonra hayat varsa ona olan borcumu ödemeye başlayacağım.
Güle güle Manik.
